γράφει η Θεοδώρα Βλέσσα, 8 Απριλίου, 2020
όσα διάβασα, όσα είδα και όσα έμαθα
Το Πάσχα στη Νίσυρο είναι μία από τις αγαπημένες εποχές μου στο Νησί. Δύο εβδομάδες γεμάτες με έθιμα, θρησκευτικού χαρακτήρα που έχουν μεγάλη σημασία για όλους τους Νισύριους. Ένα από τα έθιμα αυτά είναι η Καλαντήρα, που πραγματοποιείται κάθε χρόνο το Σάββατο του Λαζάρου, όταν τα παιδιά γυρνούν στο δρόμο και τραγουδούν τη Βηθανία. Το έθιμο της Καλαντήρας έχει τις ρίζες του πολλά χρόνια πίσω. Η λέξη προέρχεται από τις «καλένδες» της Πρωτοχρονιάς, μίας από τις πέντε σπουδαιότερες γιορτές του Ρωμαϊκού εορτολογίου. Το έθιμο παραλληλίζεται με τα χελιδονίσματα της Πρωτομαγιάς, που μεταφέρθηκε το Σάββατο του Λαζάρου.
Το Σάββατο του Λαζάρου πρωί-πρωί, και ενώ μαθητές συγκεντρώνονται στο σχολείο, όλα τα νοικοκυριά ετοιμάζονται να υποδεχτούν την Καλαντήρα. Οι νοικοκυρές ετοιμάζουν τα αβγά και τα κουλούρια, τα οποία δίνουν στα παιδιά και ανυπομονούν πότε θα τα δουν στους δρόμους να τα καμαρώσουν. Το κάθε παιδί έχει φροντίσει να έχει και από μία βαγιά στα χέρια του (κλαδιά από φοινικόδεντρο τα οποία είναι περίτεχνα μπλεγμένα με διάφορα σχέδια και στολισμένα με λουλούδια). Ακόμα και σήμερα τα παιδιά συναγωνίζονται για το ποιος θα έχει την πιο όμορφη βαγιά. Τα μεγαλύτερα παιδιά, της 6ης Δημοτικού, κρατούν την Καλαντήρα.
Η Καλαντήρα, από την οποία πήρε το όνομά του και το έθιμο, είναι μία ξύλινη τετράγωνη βάση στην οποία προσαρμόζονται σταυρωτά δύο ξύλινα τόξα έτσι ώστε να δημιουργείται ένας θόλος. Στο σημείο επαφής των τόξων στο πάνω μέρος υπάρχει ένα ομοίωμα πτηνού, όπου στα φτερά του κρεμόντουσαν κουδουνάκια. Στη βάση του πτηνού βρίσκεται ένα στρογγυλό ξύλο κάθετο προς τη βάση της Καλαντήρας. Το ξύλο αυτό είναι δεμένο με σπάγκο , έτσι ώστε όταν τον τραβάς το πτηνό να περιστρέφεται δεξιά- αριστερά. Μπροστά στη βάση του ενός τόξου είναι σκαλισμένο το ομοίωμα του Λαζάρου.
Η καλαντήρα είναι στολισμένη με όμορφα λουλούδια, όπως ο επιτάφιος και συμβολίζει τον τάφο του Λαζάρου. Το χελιδόνι είναι ο συμβολισμός της Άνοιξης. Το κάθε παιδί έχει το ρόλο του. Η κεφαλή της πομπής είναι εκείνος που κρατάει την Καλαντήρα. Ένα παιδί κρατά το δίσκο στον οποίο ρίχνουν τον όβολό τους οι άνθρωποι του νησιού, ένα άλλο το αβγοκάλαθο, άλλο το κουλουροκάλαθο και παλαιότερα ένα παιδί κράταγε και το θυμιατό. Συνηθίζονταν τα παλαιότερα χρόνια, να δίνουν στα παιδιά και φρέσκα αβγά τα οποία προορίζονταν για την αμοιβή-δώρο των δασκάλων. Τα παιδιά μαζί με τους δασκάλους ξεκινούν από το σχολείο, τραγουδώντας τη Βηθανία:
Η Βηθανία σήμερον θαύματι προκηρύττει
την του Χριστούν Ανάσταση και όλον το παν εκπλήττει.
Διαπιστοί δ’ο αναστάς εκ τάφου τεταρταίος,
ότι ο Άδης έπεσε και ενεκρώθη τέως.
Λάζαρος ην τις ασθενών από της Βηθανίας,
των Μυροφόρων αδελφός, της Μάρθας και Μαρίας.
(Το ποίημα ονομάζεται ‘Εις την έγερσιν του Λαζάρου’. Στη Νίσυρο είναι γνωστό ως Βηθανία λόγω του πρώτου στίχου του. Το ποίημα αποτελείται από 37 δίστιχα που εξιστορούν την ιστορία του Λαζάρου.)
Η πομπή της Καλαντήρας περνάει από όλους τους κεντρικούς δρόμους του χωριού και όταν συναντήσουν κάποιο ριμήδι (στενό), μία ομάδα μαθητών μαζί με την Καλαντήρα πηγαίνει στα σπίτια που είναι στο ριμήδι ενώ η υπόλοιπη πομπή τους περιμένει. Το τραγούδι της Καλαντήρας το τραγουδούν πλέον όταν συναντούν κόσμο, σε πλατείες είτε σε δρόμους:
Καλαντήρα πέρασε- και έκατσεν και λάλησε
Και πύργον οικοδόμησε- κι όποιος δεν μας δίν’αυγόν
Μέσα ψύλλος και κοριός- Βάγια- Βάγια των Βαγιών
Τρώμε ψάρι και κωβιό- κι ως την άλλη Κεργιακή
Τρώμε κόκκινον αβγό.
Παλιότερα ξεκινούσαν δύο ομάδες, μία ομάδα από τις δύο τελευταίες τάξεις του Δημοτικού, με τα μεγαλύτερα παιδιά και μία ομάδα με τα μικρότερα παιδιά, η οποία αποτελούσε το κύριο σώμα της πομπής. Ξεκινούσαν ταυτόχρονα από το σχολείο αλλά με διαφορετικές κατευθύνσεις. Το πιο ωραίο στιγμιότυπο τότε ήταν όταν συναντιόντουσαν οι δύο ομάδες. Ενώ η μεγάλη ομάδα ψάλλει τη Βηθανία αμέριμνη, η μικρή ομάδα με τα μεγάλα παιδιά πεταγόταν ξαφνικά στη μέση και τότε τα μικρά παιδιά σταματούσαν απότομα να τραγουδούν τη Βηθανία και ξεκινούσαν να φωνάζουν δυνατά το τραγούδι της Καλαντήρας. Όταν έχουν πλέον γυρίσει σε όλα τα σπίτια του χωριού επιστρέφουν στο σχολείο. Τα χρήματα που συγκεντρώνουν πηγαίνουν στο ταμείο των μαθητών για τις δραστηριότητες και τις ανάγκες του.
Πηγές: Τόμος 4ος Νισυριακών – Η Καλαντήρα του Νικήτα Κουμέντου – Αφηγήσεις από προγόνους μου Νισύριους – Προσωπική εμπειρία και καταγραφή από παρακολούθηση του εθίμου στο νησί – Αφήγηση από τον Δάσκαλο Δημοτικού σχολείου Νισύρου Αποστόλη Καλούδη – Φωτογραφίες από ντόπιους.